Ο Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949 και η ελεγχόμενη χρεοκοπία της χώρας την περίοδο 2010 – 2012 είναι οι δύο από τις πιο πρόσφατες μείζονες κρίσεις που καταγράφηκαν στη σύγχρονη ελληνική Ιστορία. Περιπτώσεις παντελώς διαφορετικές, διακρίνονται όμως από ένα κοινό στοιχείο: Στις εκλογές που ακολούθησαν, τόσο τον Μάρτιο του 1950, όσο και τον Μάιο του 2012 καταγράφηκε ένας άνευ πρόσφατου προηγουμένου κατακερματισμός του πολιτικού συστήματος.

Όταν στις 5 Μαρτίου 1950 οι Έλληνες προσέφευγαν στις κάλπες, το αίμα της εμφύλιας σύρραξης ήταν ακόμα νωπό στη συλλογική μνήμη του έθνους. Οι δύο παραδοσιακοί σχηματισμοί του Μεσοπολέμου, το Λαϊκό Κόμμα και το Κόμμα Φιλελευθέρων είχαν επωμιστεί, μέσω διαφόρων συνεργατικών κυβερνήσεων, τη διαχείριση του Εμφυλίου Πολέμου. Τόσο ο αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος Ντίνος Τσαλδάρης, όσο και ο ηγέτης των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλής Σοφούλης τέθηκαν επικεφαλής των αλληλοδιάδοχων κυβερνήσεων της περιόδου, ενώ και οι επτά αρχηγοί της Βουλής του 1946 στήριξαν την κυβέρνηση του τραπεζίτη Δημήτριου Μάξιμου. Μάλιστα, ο Τσαλδάρης ορίστηκε αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης Σοφούλη, ενδεχόμενο που έως τότε- και ειδικά κατά τα σκοτεινά μεσοπολεμικά χρόνια- φάνταζε αδιανόητο.

Αμφότερες οι πλευρές γνώριζαν ότι το πολιτικό κόστος που θα είχαν να διαχειριστούν στις επερχόμενες εκλογές ήταν σημαντικό. Κανείς όμως δεν περίμενε το τελικό αποτέλεσμα της κάλπης: Το Λαϊκό Κόμμα έλαβε μόλις 18,8%, ενώ το Κόμμα των Φιλελευθέρων έμεινε στο 17,24%. Αν αναλογιστεί κανείς ότι στις εκλογές του Ιανουαρίου 1936 τα δύο αυτά κόμματα – μαζί με τη Γενική Λαϊκή Ριζοσπαστική Ένωση (συνιστώσα του Λαϊκού Κόμματος, που επέλεξε να κατεβάσει τότε ξεχωριστούς συνδυασμούς) – συγκέντρωσαν συνολικά περίπου το 70% των ψήφων, αντιλαμβάνεται το μέγεθος της ανατροπής.

Διαβάστε περισσότερα

Κι αν ο τριχοτομημένος κεντρώος χώρος (Κόμμα Φιλελευθέρων, ΕΠΕΚ και Κόμμα Γεωργίου Παπανδρέου) κατάφερε εν συνόλω να ξεπεράσει το 41%, η δεξιά συνετρίβη στην κυριολεξία: Το Λαϊκό Κόμμα, η Πολιτική Ανεξάρτητη Παράταξη των πρώην μεταξικών στελεχών Θ. Τουρκοβασίλη και Κων/νου Μανιαδάκη και το Εθνικό Κόμμα Ελλάδος του Ζέρβα οριακά έφθασαν στο 30%. Υπενθυμίζεται ότι τον Μάρτιο του 1946 η Ηνωμένη Παράταξη Εθνικοφρόνων άγγιξε το 55%.

Απότοκο των εκλογών του 1950 ήταν το λεγόμενο «κεντρώο διάλειμμα» της περιόδου Μαρτίου 1950 – Νοεμβρίου 1952, όταν δηλαδή στην εξουσία ανέβηκαν αλλεπάλληλα κεντρώες κυβερνήσεις συνεργασίας, ενώ είχαν μεσολαβήσει και οι εκλογές του Σεπτεμβρίου 1951. Όμως, η κεντρώα κυριαρχία δεν μεταφράστηκε σε πολιτική σταθερότητα, καθώς από τη φύση του ο μεταπολεμικός φιλελεύθερος χώρος έβριθε αντιφάσεων: Το πολιτικό φάσμα του ξεκινούσε από την φιλοεαμική κεντροαριστερά του Πλαστήρα και κατέληγε στον φιλομοναρχισμό του Σοφοκλή Βενιζέλου και τον αντικομμουνισμό του Γεωργίου Παπανδρέου. Το «κεντρώο διάλειμμα» τερματίστηκε με τις εκλογές της 16^ης Νοεμβρίου 1952, οι οποίες διεξήχθησαν με πλειοψηφικό σύστημα και οδήγησαν στην απόλυτη κυριαρχία του Ελληνικού Συναγερμού υπό τον Αλέξανδρο Παπάγο.

Οι κάλπες του Μαΐου 2012 έκρυβαν αντίστοιχες εκπλήξεις, αυτή τη φορά με θύματα τους επί 35ετία κραταιούς παίκτες του δικομματισμού. Νέα Δημοκρατία και ΠΑΣΟΚ συγκέντρωσαν αθροιστικά περίπου το 32% των ψήφων, με την πρώτη να χάνει περισσότερες από 14 μονάδες σε σχέση με το 2009 και το δεύτερο να καταγράφει πτώση – ρεκόρ, ύψους 30,7% και να εκλέγει 119 λιγότερους βουλευτές. Η στήριξη των δύο κομμάτων, μαζί με τον ακροδεξιό Λαϊκό Ορθόδοξο Συναγερμό, στην κυβέρνηση Παπαδήμου, η οποία εφάρμοσε τις προβλέψεις του πρώτου Μνημονίου, ήταν η βασική αιτία της κατακρήμνισής τους. Ενώπιον της επερχόμενης χρεοκοπίας, Νέα Δημοκρατία και ΠΑΣΟΚ οδηγήθηκαν σχεδόν υποχρεωτικά στην παράδοση της εξουσίας σε μια τεχνοκρατική και εν πολλοίς απονομιμοποιημένη εκλογικά κυβέρνηση. Την ώρα που η ελληνική κοινωνία ταλανιζόταν από τα σκληρά ραπίσματα της οικονομικής κρίσης (κατακόρυφη πτώση του ΑΕΠ, ραγδαία άνοδος της ανεργίας, φυγή νέων στο εξωτερικό), αμφότερα τα κόμματα αδυνατούσαν να εξηγήσουν στους πολίτες τις αιτίες που οδήγησαν τη χώρα στο χείλος του γκρεμού.

Μεγάλος κερδισμένος της αναμέτρησης αναδείχθηκε ο ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος κατέλαβε τη δεύτερη θέση, φθάνοντας από το 4,6% του 2009 στο 16,78%. Παραλλήλως, οι εκλογές του Μαΐου ανέδειξαν μια επτακομματική Βουλή, γεγονός ασυνήθιστο για τη μεταπολιτευτική περίοδο, με τη συμμετοχή νέων κομμάτων, όπως ήταν οι Ανεξάρτητοι Έλληνες και η Δημοκρατική Αριστερά, ενώ εισήλθε για πρώτη φορά στο Κοινοβούλιο η ναζιστική Χρυσή Αυγή. Ακόμα, εντύπωση προκάλεσε το μεγάλο ποσοστό των ψήφων που πήραν τα κόμματα εκτός Βουλής. Είναι χαρακτηριστικό ότι Οικολόγοι Πράσινοι, Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός, Δημοκρατική Συμμαχία και Δημιουργία Ξανά, ξεπέρασαν το 2%.

Από τη Βουλή του Μαΐου 2012 κατέστη αδύνατον να προκύψει κυβέρνηση κι έτσι η χώρα οδηγήθηκε περίπου έναν μήνα μετά σε νέες κάλπες, από τις οποίες επιβεβαιώθηκε το νέο δίπολο: Νέα Δημοκρατία και ΣΥΡΙΖΑ συγκέντρωσαν συνολικά περισσότερο από το 56% των ψήφων (29,66%-26,89%), ενώ ο Αντώνης Σαμαράς σχημάτισε κυβέρνηση συνεργασίας με το ΠΑΣΟΚ του Ευάγγελου Βενιζέλου και τη ΔΗΜΑΡ του Φώτη Κουβέλη.

Το παρασκήνιο

• Οι εκλογές του 1950 σηματοδότησαν και την επανεμφάνιση της κομμουνιστικής Αριστεράς στο πολιτικό προσκήνιο, μετά την αποχή του 1946 και τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου. Καθώς το ΚΚΕ παρέμενε παράνομο, το συνεργατικό σχήμα που δοκιμάστηκε στις κάλπες του Μαρτίου ονομάστηκε Δημοκρατική Παράταξη, με επικεφαλής τους Αλέξανδρο Σβώλο (πρόεδρο το 1944 της «κυβέρνησης του βουνού»), Ιωάννη Σοφιανόπουλο και Νεόκοσμο Γρηγοριάδη. Έλαβε το διόλου ευκαταφρόνητο για την εποχή 9,7%, ενώ εξέλεξε 18 βουλευτές, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν κομμουνιστικής επιρροής. Η Δημοκρατική Παράταξη ήταν ο προπομπός της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ).

• Η ΕΠΕΚ του Πλαστήρα έλαβε στις εκλογές του Μαρτίου 1950 ποσοστό 16,4%, εκλέγοντας 45 βουλευτές. Ο στόχος της ΕΠΕΚ να προσεταιριστεί τους ψηφοφόρους που απείχαν από τις κάλπες του 1946 σε μεγάλο βαθμό επετεύχθη. Τα εκλογικά υψηλά του κόμματος καταγράφηκαν στις περιοχές της επικράτειας όπου το 1946 αποτυπώθηκε η μεγαλύτερη αποχή, ενώ εμφανίστηκε ιδιαιτέρως ισχυρό και στα προπύργια του βενιζελισμού, όπως η Κρήτη, και αυτό παρά το γεγονός της παρουσίας του Σοφοκλή Βενιζέλου στο τιμόνι του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Ο υιός του Ελευθερίου Βενιζέλου είχε τότε ενοχληθεί σφόδρα από το μέγεθος της επιρροής του Πλαστήρα στην Κρήτη.

• Λίγες εβδομάδες πριν από την προκήρυξη των εκλογών του 1950, ο Αλέξανδρος Παπάγος αποφάσισε να παραιτηθεί από την αρχιστρατηγία, εν μέσω των εντεινόμενων φημών σύμφωνα με τις οποίες ήταν έτοιμος να αναμιχθεί στην πολιτική. Τελικά ο Παπάγος κατέβηκε στον πολιτικό στίβο έναν χρόνο αργότερα, αφού πρώτα ίδρυσε τον Ελληνικό Συναγερμό. Σχολιάζοντας τις κάλπες του Μαρτίου 1950, ο στρατάρχης τόνισε: «Τα αποτελέσματα των εκλογών δεικνύουν τον αναμφισβήτητον πόθον του ελληνικού λαού διά κάτι το νέον».

• Οι εκλογές του 1950 διεξήχθησαν με το σύστημα της απλής αναλογικής. Λόγω των πιθανοτήτων εκλογής που έδινε το σύστημα, στις εκλογές έλαβαν μέρος 29 κόμματα, σε «μέτωπα» και παρατάξεις. Μόνο τα δέκα αντιπροσωπεύθηκαν στη νέα Βουλή.

• Τον Ιανουάριο του 1950 και μετά από αποκαλύψεις της εφημερίδας «Το Βήμα» ξέσπασε το λεγόμενο «σκάνδαλο Χατζηπάνου». Σύμφωνα με το δημοσίευμα το στέλεχος του Λαϊκού Κόμματος και πρώην υπουργός Μεταφορών Χατζηπάνος είχε χειραγωγήσει μαζί με μια προσωπική φίλη της συζύγου του αρχηγών των Λαϊκών Ντίνου Τσαλδάρη έναν διαγωνισμό μεταφοράς καυσίμων. Το σκάνδαλο επιβεβαιώθηκε μεν μετά τις εκλογές του 1950, με την καταδίκη του Χατζηπάνου και των συνεργών του, επηρέασε όμως αρνητικά την εκλογική επιρροή του Λαϊκού Κόμματος.

• Πλην του πολιτικού κατακερματισμού, η μεγάλη έκπληξη των εκλογών του Μαΐου 2012 ήταν η πτώση του ΠΑΣΟΚ στην τρίτη θέση. Σύμφωνα με τους εκλογικούς αναλυτές και τους δημοσκόπους η άνοδος των ποσοστών του ΣΥΡΙΖΑ από το 8%, στο 10% και από εκεί στο 16% έγινε μέσα στις δύο τελευταίες εβδομάδες της προεκλογικής περιόδου. Αξίζει να καταγραφεί ότι τρεις εβδομάδες πριν από το άνοιγμα της κάλπης, στις 17 Απριλίου του 2012 διατάχθηκε η προφυλάκιση του Άκη Τσοχατζόπουλου.

 

Στις εκλογές του Μαρτίου 1950 ο Γεώργιος Παπανδρέου κατέβηκε με ένα αμιγώς προσωποπαγές κόμμα: Το Κόμμα Γεωργίου Παπανδρέου έλαβε το 10,7% των ψήφων, εξέλεξε 35 έδρες, αλλά η εκλογική επιρροή του ήταν περιφερειακή, με επίκεντρο τη δυτική Ελλάδα, λόγω και της αχαϊκής καταγωγής του μετέπειτα πρωθυπουργού. «Τα αποτελέσματα των εκλογών ηλλοίωσαν την φυσιογνωμίαν της πολιτικής μας ζωής. Ο μύθος των δύο μεγάλων κομμάτων διελύθη… Εδημιουργήθη νέα πολιτική κατάστασις η οποία πρέπει να αντιμετωπισθή με νέα κριτήρια», δήλωνε μετά τις εκλογές ο Παπανδρέου, ο οποίος εμφανιζόταν τότε ως πολιτική δύναμη ανανέωσης, αλλά και ως σκληρός αντικομμουνιστής.

Ο αρχηγός του Κόμματος των Φιλελευθέρων μετά τη φυγή του Βενιζέλου στο Παρίσι και το θάνατό του το 1936, Θεμιστοκλής Σοφούλης, αφού επωμίστηκε το μεγαλύτερο βάρος της διεξαγωγής του Εμφυλίου, πέθανε δύο μόλις μήνες πριν από τη λήξη του. Μετριοπαθής και ισορροπιστής πολιτικός, ηγήθηκε των Φιλελευθέρων στις κρίσιμες εκλογές του 1946, χωρίς όμως να προσδώσει στο κόμμα την αίγλη του παρελθόντος. Τον διαδέχθηκε ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ο οποίος οδήγησε τους Φιλελεύθερους στις εκλογές του 1950.

Ο Εμμανουήλ Τσουδερός, πρωθυπουργός της κυβέρνησης που τον Απρίλιο του 1941 διέφυγε αρχικά στην Κρήτη και μετά στην Αίγυπτο, επέλεξε να απέχει από τις εκλογές του 1946, ενώ συμμετείχε ως πρόεδρος του Δημοκρατικού Προοδευτικού Κόμματος στην ίδρυση της ΕΠΕΚ του Πλαστήρα πριν από τις εκλογές του 1950. Νομικός και οικονομολόγος με σπουδές στο εξωτερικό, διετέλεσε υπουργός Συντονισμού στην κυβέρνηση του Μαύρου Καβαλάρη, όντας ένας από τους πιο σοβαρούς και νουνεχείς πολιτικούς της εποχής.

Ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξης Τσίπρας οδήγησε στις εκλογές του Μαΐου 2012 το κόμμα στη δεύτερη θέση, 54 χρόνια μετά το αντίστοιχο επίτευγμα της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ). Ο Τσίπρας έκανε την πρώτη δυναμική εμφάνιση της πολιτικής καριέρας του τον Οκτώβριο του 2006 ως υποψήφιος δήμαρχος Αθηναίων του ΣΥΝ με το συνδυασμό «Ανοικτή Πόλη», λαμβάνοντας ποσοστό 10,6%. Μόλις 6 χρόνια μετά κάθισε στα έδρανα της αξιωματικής αντιπολίτευσης.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου της άνοιξης του 2012 ο πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας Αντώνης Σαμαράς ζητούσε από τον ελληνικό λαό «ισχυρή εντολή», δηλαδή αυτοδυναμία. Το αποτέλεσμα των εκλογών απείχε παρασάγγας από το προεκλογικό αίτημα. Ο προγραμματικός λόγος της Νέας Δημοκρατίας είχε στηριχθεί τότε στην ανάγκη για ένα «διαφορετικό μείγμα οικονομικής πολιτικής», κάτι που μεταφραζόταν επί της ουσίας σε αμφισβήτηση των μνημονιακών απαιτήσεων.